[ Pobierz całość w formacie PDF ]
- państwowe zarządzanie gospodarcze.
W centralnej regulacji makrogospodarczej dominowały metody nakazowo - rozdzielcze i administra-
cyjne wypierające legalny rynek. Straciło znaczenie oddziaływanie za pośrednictwem parametrów ekono-
micznych.
Zmniejszono znaczenie stosunków towarowo - pieniężnych (poza sferą stosunków między gospodar-
stwami domowymi a przedsiębiorstwami na quasi-rynku pracy i dóbr konsumpcyjnych).
Administracyjnie ustalono poziom podaży i cen, kontrolowano płace. Ograniczono do minimum swo-
bodę jednostek gospodarczych. Przedsiębiorstwa pozbawione motywacji ekonomicznej i mechanizmu wy-
muszającego ostrożność finansową (Państwo wykluczało możliwość bankructwa, a jednocześnie w formie
podatków przejmowało niemal w całości zysk przedsiębiorstwa) łączono w coraz większe jednostki organi-
zacyjne (monopolizacja).
Pod koniec planu 6-letniego podobieństwo między systemem gospodarczym Polski i ZSRR osiągnęło
swe apogeum (nadal inna była struktura własności w rolnictwie i skala wykorzystania pracy przymusowej).
Od 1956 r. różnice się powiększały. System gospodarki centralnie kierowanej sprawdzał się tylko gdy ist-
70
niały rezerwy środków produkcji umożliwiające ekstensywny wzrost. Poza tym działał w sposób nieefek-
tywny i uniemożliwiał intensyfikację gospodarki.
80. Kolektywizacja rolnictwa.
Kolektywizacja - proces wymuszonego przez państwo komunistyczne przekształcania drobnych, pry-
watnych gospodarstw chłopskich w wielkie gospodarstwa spółdzielcze obok istniejących państwowych.
Motywami kolektywizacji były: chęć dopasowania rolnictwa do wizji gospodarki uspołecznionej (bez
elementów kapitalistycznych) oraz potrzeba nieekwiwalentnego uzyskania surowców rolnych, żywności i
rÄ…k do pracy w okresie socjalistycznej industrializacji. W ZSRR przeprowadzona w latach 1930-35, w euro-
pejskich krajach socjalistycznych 1948 - 1960 (z wyjątkiem Polski i Jugosławii), w Chinach 1953 - 1958.
Sytuacja wyjściowa:
Decydujący wpływ na strukturę agrarną w Polsce miała reforma rolna
z dn. 6 września 1944 r. i osadnictwo na Ziemiach Zachodnich i Północnych (gdzie powstała większość go-
spodarstw państwowych). Tak ukształtowana była raczej niekorzystna, gdyż przeważały gospodarstwa
niepełnorolne o niskiej towarowości. W 50 r. w posiadaniu indywidualnych gospodarstw chłopskich znaj-
dowało się 81, 3% ogółu gruntów, 2, 3% należało do spółdzielni a 16, 4% stanowiło własność państwową.
Produkcja rolna nie wystarczyła na pokrycie zapotrzebowania (w 1947 r. ustały dostawy UNRRA), pomimo
dużych osiągnięć rolnictwa z okresu planu 3-letniego.
Zrodków na realizowanie polityki forsownej industrializacji zaczęto szukać głównie w rolnictwie (po-
przez niskie ceny żywności, oszczędności na inwestycjach rolniczych). Kolektywizacja gwarantowałaby pań-
stwu duży wpływ na produkcję rolną. W czerwcu 1948 r. konferencja Kominformu (Biuro Informacyjne Par-
tii Komunistycznych i Robotniczych) na wniosek ZSRR podjęła decyzję o rozpoczęciu kolektywizacji rolnic-
twa krajów socjalistycznych, co miało spory wpływ na indywidualne decyzje tychże państw.
W Polsce zarys programu kolektywizacji został przedstawiony na plenum KC PPR we wrześniu 1948 r.
po przezwyciężeniu oporu W. Gomułki i natychmiast przystąpiono do jego realizacji, zanim możliwe było
odpowiednie techniczne wyposażenie nowych gospodarstw spółdzielczych. Przewidywano powolne uspół-
dzielczanie (w 1949 r., miano nim objąć 1% gosp. rolnych). Tworzone spółdzielnie miały być ekonomicznie
silne i stanowić wzór i zachętę dla chłopów gospodarujących indywidualnie, dlatego ruch założycielski miał
się koncentrować w powiatach o wysokiej kulturze rolnej i obejmować gospodarstwa o dobrych wynikach
produkcyjnych (co pozostało tylko teorią). Teoretycznie zakładano dobrowolność kolektywizacji. W prak-
tyce obok (presji pośredniej jak ulgi podatkowe, wysokie kredyty dla spółdzielni, wzrost obciążeń gospo-
darstw prywatnych czyli) nacisku ekonomicznego i administracyjnego stosowano również represje
siłowe (rekwirowano produkty rolne, straszono, bito itd. ).
Kolektywizacja jak już pisałam miała ułatwić uczynienie z rolnictwa zródła akumulacji, zapewnić wyko-
nanie dużych zadań planowych przy niskich nakładach, służyć zlikwidowaniu własności prywatnej w rolnic-
twie na co naciskał ZSRR. Deklaracja ideowa PZPR wskazała na kolektywizację jako formę walki z bogatym
chłopstwem (tzn. kułakami), którym zamknięto dostęp do spółdzielni produkcyjnych. Nowo tworzone spół-
dzielnie produkcyjne cierpiały na brak maszyn rolniczych i nawozów sztucznych, fachowców i zły system
zarządzania, miały niższą efektywność niż gospodarstwa chłopskie pracujące w znacznie trudniejszej sytu-
acji. Sytuacji nie zmieniały Państwowe Ośrodki Maszynowe (POM), które miały świadczyć usługi wyłącznie
w gospodarstwach spółdzielczych (pozbawionych własnego parku maszynowego i uzależnionych przez to
od organizacji państwowych).
Przebieg:
W pierwszym roku realizacji planu uspółdzielczania zdołano nim objąć zaledwie 0, 1% gospodarstw.
Przyspieszenie nastąpiło od 1950 r. Kolektywizacji towarzyszył dodatkowy drenaż rolnictwa za pośrednic-
twem:
- presji podatkowej stale rosnącej i charakteryzującej się dużym zróżnicowaniem stawek (znacznie wyż-
szych dla gospodarstw zamożniejszych niż uboższych),
- dostaw obowiązkowych wprowadzonych w latach 1951-52 i również rosnących,
- utrzymywania niskich cen na artykuły rolne i wysokich na przemysłowe,
- dyskryminacją zaopatrzenia w środki produkcji rolnej i materiały budowlane gospodarstw chłopskich,
- niedoinwestowania rolnictwa zwłaszcza w porównaniu z przemysłem.
Wszystkie te obciążenia nieporównywalnie bardziej dotykały gospodarstwa indywidualne. Takie wa-
runki ekonomiczne i niepewność jutra powodowały spadek inwestycji chłopów, dekapitalizację części ma-
jątku i spadek produkcji. W 1951 roku nastąpiło załamanie produkcji rolnej, a wskaznik produkcji na
1 mieszkańca z 1950 r. osiągnięto dopiero w 1956 r. Wprowadzono ponownie dostawy obowiązkowe. Po
śmierci Stalina nasilała się krytyka kolektywizacji.
Na II Zjezdzie PZPR w marcu 1954 r. zadecydowano o zmianach w polityce rolnej, które przyczyniły
się do pewnej poprawy w rolnictwie w ostatnich 2 latach planu 6-letniego. Postanowiono wówczas zwięk-
szyć nakłady na rolnictwo i przemysł produkujący na jego potrzeby. Zelżał nacisk na kolektywizację.
71
W rezultacie wzrosły nieco inwestycje i zaopatrzenie rolnictwa w środki produkcji. Nie poprawiła się
jednak (w sposób istotny) sytuacja ekonomiczna gospodarstw chłopskich na tyle by wyzwolić znaczniejszą
aktywność w sektorze prywatnym.
O odejściu od polityki przymusowej kolektywizacji zdecydowało w 1956 r. nowe kierownictwo PZPR z
[ Pobierz całość w formacie PDF ]